του Βασίλη Κοτρότσου
Παρακολουθώντας κάποιος την συζήτηση στη βουλή (και όχι μόνο) για το ασφαλιστικό νομοσχέδιο θα διαπιστώσει ότι πολύς λόγος γίνεται για τα οικονομοτεχνικά του νομοσχεδίου και του ασφαλιστικού συστήματος εν γένει και όχι μια κουβέντα με κοινωνική βάση που να ξεκινά από την επιστροφή των αποθεματικών που καταληστεύτηκαν όλα αυτά τα χρόνια και που να θέτει θέμα κατάργησης της μαύρης, ανασφάλιστης εργασίας και των ελαστικών εργασιακών σχέσεων.
Σε όλη την Ευρώπη η κρίση του ασφαλιστικού συστήματος παρουσιάζεται ως ένα οικονομοτεχνικό ζήτημα. Στην πραγματικότητα απέχει πολύ από το να είναι. Για να το πούμε διαφορετικά: σήμερα στην Ευρώπη «βιώσιμο» ασφαλιστικό σύστημα, που να μπορεί, στηριζόμενο απλώς και μόνο στις εισφορές εργαζομένων και εργοδοτών, να προσφέρει αξιοπρεπείς συντάξεις μετά από 37 ή 38 χρόνια εργασίας δεν μπορεί να υπάρξει, αν λάβουμε υπόψη τις δυσμενείς συνθήκες στην αγορά εργασίας, την αύξηση της ανεργίας και τα σχετικά δημογραφικά στοιχεία.
Στην πραγματικότητα, οποιαδήποτε προοπτική να υπάρξει σύστημα αξιοπρεπών συντάξεων απαιτεί την πλήρη και αυξανόμενη απασχόληση, υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης (που αυξάνουν και τη φορολογική βάση και τις εισφορές) και γενναία αναδιανομή εισοδήματος σε βάρος του πλούτου και της επιχειρηματικότητας, δια μέσου του κράτους και της φορολογίας. Διαφορετικά, εάν κοιτάξουμε τα δημογραφικά, τα ποσοστά απασχόλησης και τους ρυθμούς ανάπτυξης, πρέπει να πάμε στην ακόμη μεγαλύτερη παράταση του εργάσιμου βίου, αρκετά πάνω από τα 40 χρόνια και το 67ο έτος ηλικίας, και στην ακόμη μεγαλύτερη μείωση των συντάξεων, χωρίς απαραίτητα αυτό να αναιρεί μελλοντικές νέες κρίσεις…
Οι τρέχουσες δημογραφικές προβολές για την Ευρώπη περιλαμβάνουν ήδη γύρω στα 17 προσδόκιμα έτη επιβίωσης πλέον των 65, που θα γίνουν 20 – 22 έως το 2060. Οι προβλέψεις για ενίσχυση των γεννήσεων στην Ευρώπη δεν παύουν να μιλούν για ρυθμούς που υπολείπονται του ρυθμού αναπλήρωσης (1,76 παιδιά ανά ζευγάρι πρόβλεψη για το 2060 ενώ ο ρυθμός αναπλήρωσης είναι τα 2,1). Επομένως, η γήρανση του πληθυσμού της Ευρώπης φαντάζει μη αντιστρέψιμη, καθώς το ποσοστό του ενεργού πληθυσμού 17-64 αναμένεται να υποχωρήσει μέχρι το 2060, την ίδια ώρα που το ποσοστό όσων είναι άνω των 65 αναμένεται να ανέβει.
Στην επιδείνωση της δημογραφικής αναλογίας εργαζομένων και συνταξιούχων, πρέπει να προσθέσουμε την ανεργία. Σήμερα στην Ευρώπη ποσοστά ανεργίας στο 10% και ανεργίας των νέων πάνω από 20% θεωρούνται πλέον παραπάνω από ανεκτά. Σκεφτείτε, όμως, πόσο επιδεινώνουν τα πράγματα, όταν προστίθενται στις δημογραφικές αλλαγές. Οι μεταναστευτικές ροές, όσο και εάν βελτιώνουν τα δημογραφικά, δεν θα πρέπει να μας κάνουν να παραβλέπουμε ότι σταδιακά οι μετανάστες, ακόμη και εάν προέρχονται από χώρες με υψηλή γεννητικότητα, συνήθως υιοθετούν τις δημογραφικές τάσεις των χωρών στις οποίες εγκαθίστανται, για να μην αναφέρουμε την μαύρη εργασία στην οποία αναγκάζονται να προχωρήσουν (ιδίως στην Ελλάδα).
Όλα αυτά σημαίνουν ότι οι αρχικές συνθήκες πάνω στις οποίες στήθηκαν τα ασφαλιστικά συστήματα –υπό την πίεση του εργατικού κινήματος και την απειλή κοινωνικής αναταραχής–, δηλαδή η ύπαρξη ενός μεγάλου αριθμού εργαζομένων, συνεχών νέων εισροών στην αγορά εργασίας (τόσο από τη γεννητικότητα όσο και από τη σταδιακή είσοδο των γυναικών στην αγορά εργασίας), υψηλών ρυθμών ανάπτυξης και σχετικά μικρού αριθμού συνταξιούχων με χαμηλό προσδόκιμο επιβίωσης, πλέον δεν ισχύουν.
Στην ελληνική περίπτωση, η συνθήκη είναι ακόμη χειρότερη, καθώς σε αυτά τα γενικά προβλήματα προστίθεται η τρομακτική αύξηση της ανεργίας που περιορίζει την αριθμό των απασχολουμένων που τροφοδοτούν με εισφορές, η δραματική μείωση των αποδοχών όσων απασχολούνται, που επίσης μειώνει τις εισφορές, και φυσικά η οικονομική ύφεση που περιορίζει τη συνολική φορολογική βάση. Σε αυτά προστίθεται και η απαίτηση για μείωση της συνολικής δημόσιας δαπάνης για συντάξεις με βάση τις μνημονιακές δεσμεύσεις.
Σε αυτό το πλαίσιο, η μεταρρύθμιση Κατρούγκαλου δεν επιδιώκει απλώς να απαντήσει σε κάποιες πιεστικές δημοσιονομικές ανάγκες ή στα αντικειμενικά δημογραφικά προβλήματα. Στην πραγματικότητα φέρνει μια ριζική αλλαγή φιλοσοφίας για το ασφαλιστικό συμπυκνώνοντας την εθνική σύνταξη, οδηγώντας έτσι τους ασφαλισμένους στην επιπλέον ιδιωτική ασφάλιση, των «θελκτικότερων πακέτων» που θα προσφέρει η ασφαλιστική βιομηχανία (που βέβαια θα στηρίζονται στην εξάρτηση των παροχών από τις τάσεις στη χρηματοοικονομική σφαίρα), εξυπηρετώντας έτσι τα συμφέροντα των ασφαλιστικών εταιριών και το σχέδιο των «3 πυλώνων» ασφάλισης (δημόσια-κλαδική-ιδιωτική).
Αυτό σημαίνει ότι και η συζήτηση αλλά και η διεκδίκηση για το ασφαλιστικό δεν μπορεί και δεν πρέπει να είναι μια ανταλλαγή τεχνικών επιχειρημάτων ή προτάσεων, αλλά η σύγκρουση ανάμεσα σε δύο διαφορετικές φιλοσοφίες. Εάν η αφετηρία είναι ότι η ασφάλιση είναι μια ατομική υπόθεση, που εξαρτάται από το πόσο ο καθένας έχει επενδύσει στο να ενισχύσει τη μελλοντική ασφάλιση, τότε αναγκαστικά θα καταλήξουμε στη λογική που θα εξαρτά την βιωσιμότητα από τις υψηλές εισφορές και τις χαμηλές παροχές. Εάν πάμε στη λογική ότι η κοινωνική ασφάλιση αφορά ένα κοινωνικό αγαθό, που σημαίνει ότι κάποιος που εργάστηκε δικαιούται να πάρει μια σύνταξη που θα εγγυάται ότι θα διατηρήσει ένα επίπεδο ζωής αξιοπρεπές και ανάλογο με αυτό που απολάμβανε ως εργαζόμενος, τότε το ζήτημά μας δεν είναι η «βιωσιμότητα» αλλά η αναδιανομή εισοδήματος, κοινώς ότι οι επιχειρήσεις, τα μεγάλα εισοδήματα και ο μεγάλος πλούτος θα πρέπει να χάνουν για να ωφεληθεί η κοινωνία.
Όσο συνεχίζουμε να έχουμε την νοοτροπία ότι οι κανόνες της ελεύθερης αγοράς είναι αυτοί που είναι και δεν αλλάζουν, και ότι ο μόνος δρόμος για την ευημερία είναι η επιχειρηματικότητα, τότε η αναδιανεμητική λογική ακούγεται γραφική και οι συντάξεις αντιμετωπίζονται ως ατομική υπόθεση και δημοσιονομικό βάρος που πρέπει να περιοριστεί. Όμως, αυτό, μακροπρόθεσμα και με βάση τις δημογραφικές τάσεις, σημαίνει έναν ιδιότυπο καιάδα που θα κάνει την θνητότητα ή έστω την εξαθλίωση των συνταξιούχων αναγκαία συνθήκη βιωσιμότητας. Στην καλύτερη των περιπτώσεων, θα καλούνται οι νυν συνταξιούχοι και όσοι μισθωτοί και αυτοαπασχολούμενοι δεν έχουν εκπέσει στην πλήρη αποπτώχευση να συνεισφέρουν για το κοινό καλό και να «μοιραστούν τη φτώχεια».
Αν πάλι εξακολουθούμε να πιστεύουμε ότι μπορεί και πρέπει η συλλογική δράση να διεκδικήσει ένα αίτημα δικαιοσύνης και αναδιανομής σε πείσμα των όποιων καταναγκασμών της «επιχειρηματικότητας» τότε καλό να δράσουμε τώρα, σε σύγκρουση με τους υποτιμητικούς χαρακτηρισμούς των ΜΜΕ περί «κινήματος της γραβάτας» (σε εξυπηρέτηση της κυβέρνησης που πλασάρει αυτή την πολιτική δήθεν κατά των εχόντων και υπέρ των φτωχών) και υποτίμησης με αυτό των τρόπο της πραγματικής (δύσκολης) κατάστασης των επιστημονικών κλάδων που πλήττονται περισσότερο από όλους.
